Lekkasjer er tillitsbrot

Aftenposten trykka i går ein artikkel av kva det var som eigentleg skjedde på MS Thorbjørn. Dei seier sjølv at formålet har vore å sørge for at den grusomme kritikken mot dei som flykta frå Utøya med båten (der Gunnar Stavrum kanskje har vore den verste kritikeren - det er utruleg kor enkelt det er å sitte på eit kontor og gjere seg til dommar over nokon som befinn seg midt i marerittet!). Dei meiner å ha skrive i ei dempa og verdig tone, at artikkelen ikkje kan regnes som spekulativ og at dei har anonymisert dei som omtales i artikkelen. Det er vanskeleg å vere usamd i, men det er heller ikkje det som er problemet med trykkinga. Problemet er tillitsbrotet dei er med på å legitimere.

Når ein avlegg ei vitneforklaring, har ein tillit til at det ein forteller til politiet forblir fortrolig så lenge saka er under etterforskning. Ein tek for gitt - og skal kunne ta for gitt - at det som blir referert frå møtet behandles med den største respekt. Ein tek for gitt - og skal kunne ta for gitt - at dei einaste som får lese det ein har sagt så lenge etterforskninga pågår, er bistandsadvokater og etterforskarar som alle har signert tausheitserklæringer og som alle har som jobb å arbeide for å avdekke sanninga. Ein tek for gitt - og skal kunne ta for gitt - at berre dei opplysningene som er naudsynte for ei eventuell rettssak er dei som blir kjend - når den tid kjem. Og difor er det både skuffande og skremmande at fleire medier over lang tid har henvist til forklaringer som er fortalt i fortroligheit til politiet, anten den som har avgitt forklaring er terroristen eller dei som blei ofre for hans grusomme handlinger.

"Dette er informasjon jeg har gitt til politiet for å belyse en forbrytelse. Når jeg ser at deler av vitneforklaringen min er gjengitt i Aftenposten på denne måten, synes jeg det er ubehagelig" uttaler Jannike Arnesen, som var ein av dei ombord på båten, til Fædrelandsvennen i dag. Ho står fram, fordi ho, etter all sannsynlegheit med rette, antek at dei fleste av Fevennen sine lesarar likevel har klart å identifisere ho frå Aftenpostens artikkel. Regionalavisa har ved fleire høve omtalt hennar og andre AUF-arar frå Sørlandet sine skildringar frå grusomheitene den dagen sommarparadiset blei åstad for tragedie.

"Tillit er noko ein må bygge opp over tid - men som ein kan rive ned på ein dag" er advarselen alle lærerstudenter innprentes med. Eg antek at det er ein advarsel også jurister og politi er kjend med. Men det kan sjå ut til at dei treng ei oppfrisking - og at somme treng trening i å forstå kva orda faktisk betyr. Dei lekkasjene som nokon i politiet eller hos ein eller fleire bistandsadvokatar driv med, kan bidra til at tilliten til politiet øydelegges. Det er alvorleg, både for politi og innbyggarar.

Eskil Pedersen skreiv på sin blogg i går at "Ingen overlevende og ofre i denne saken burde oppleve dette, men jeg er AUF-leder, og skal takle at det har skjedd. Noe annet er alle andre Utøya-ungdom, de som var på båten sammen med meg, og de andre overlevende og ofre. Mange av dem er unge, svært unge. De skal ikke føle frykt for at deres avhør lekkes til media, og at deres personlige historier havner på forsidene av avisene. Aftenposten er, ved å trykke en sak basert på avhør, med på å true rettsprinsippene og Utøya-ofre sin tillit til politiet og rettsystemet."

Ole Erik Almlid i Aftenposten uttalte til Fædrelandsvennen i går at "(k)ritikken går jo først og fremst på at vi har gått til det skritt å offentliggjøre opplysninger fra vitneforklaringene. Det mener jeg ikke er banebrytende. Vitneforklaringer har blitt gjengitt i forbindelser med kriminalsaker tidligere". Det er sjeldan ei god bortforklaring at ein gjer noko ein veit er ulovleg bare fordi andre har gjort det før.

I intervjuet med Fædrelandsvennen peiker Jannike Arnesen på at det ikkje berre er avhøyr ho og andre Utøya-ofre kan frykte at kjem på avveie. "I forbindelse med vitneforklaringen gav hun politiet lov til å få innsyn i helsejournalen hennes samtidig som hun gav tillatelse til at påtalemyndigheten kunne registrere aktiviteten på mobiltelefonen hennes i tiden rundt dramaet på Utøya utspilte seg. - Risikerer jeg at dette også er opplysninger som kan komme for en dag på et eller annet tidspunkt?". Mange av dei som var på Utøya er offentlege personer i sine lokalmiljø, mange i kraft av å ha vore der 22. juli. Dei skal ikkje måtte oppleve den tilleggsbelastninga det er å frykte at nokon veit noko om dei dei ikkje skal vite - fordi det sit ein utro tener en eller annan stad!

Aftenposten har anonymisert dei som omtales i den forstand at dei skildrer dei det gjeld i lause termer. Men merkelappen "ein AUF-er frå Sørlandet" som ein i tillegg forteller noko av bakgrunnhistoria til, gjorde det ikkje akkurat vanskeleg å skjønne kven det handla om. "Lederen i AUF nasjonalt" kan neppe reknes for å vere ei sterk anonymisering av ein offentleg person. Kapteinens tragiske opplevingar på Utøya har vore skrive om i  detalj tidlegare, og eg visste umiddelbart kven det var. I alt kunne eg lett, utan å søke dei opp i google, identifisere to tredjedelar av dei som var ombord. Berre fordi eg har lese avisar.

Min påstand er at Aftenposten faktisk kunne ha skrive denne saka heilt utan å bruke vitneforklaringene dei ikkje skulle ha sitte på! Dersom intensjonen virkelig var å imøtegå dei (tidvis høgt spekulative) artiklane om "kva som eigentleg skjedde på MS Thorbjørn", kunne ein faktisk gjort det på ein enda meir verdig måte gjennom å bruke uttaler dei som var ombord har gjort til andre medier. Det aller, aller meste av det som står i artikkelen har eg lese før i andre medier, men då som enkeltpersonars skildringer (anonymt eller under fullt namn), og ikkje som ei samanstilling.

Pressa har eit ansvar for å melde frå om det som skjer i verda rundt oss. Dei har eit ansvar for å vere kritiske. Mediene har eit samfunnsansvar. Det er eit tung ansvar, og det er eit ansvar dei må vere medvitne om. Og det er grunn til å spørre seg om ikkje det samfunnsansvaret også inneber å bidra til at den grunnleggande tilliten mellom folk og politi ikkje svekkes for mykje. Eg bed ikkje journalister la vere å ta imot avhøyrsprotokollar om dei blir tilbudt dei frå ein utru tenar (det kan det kanskje til og med vere gode grunner for å gjere!), men det er ein sterk skilnad mellom å ha tilgang til noko og å bruke det. Sjølv om det koster ein ei overskrift.